اسماء بن خارجهاَسْماءِ بْن‌ِ خارِجه د ۲ق/۰۱م، از اشراف و بزرگان کوفه بود. فهرست مندرجات۲ - تولد ۳ - وضعیت اجتماعی وی ۴ - تکفیر کردن حجر بن عدی ۵ - وضعیت سیاسی اسماء ۶ - اسماء در زمان قیام مختار ۷ - وضعیت اسماء در حکومت عبدالملک بن مروان ۸ - مرگ ۹ - نام اسماء در شمار تابعیان ۱۰ - نسبت دادن سخنان حکیمانه به اسماء ۱۱ - گشاده دست بودن اسماء ۱۲ - فرزندان وی ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - پیشینهآگاهیهای مربوط به خاندان اسماء برای درک سرگذشت و مواضع او در برابر حوادث کوفه در سال های میانی سده ق بسیار مهم است. وی از قبیله بنی‌فزاره بود [۱]
کلبی، محمد، جمهرة النسب، ج۱، ص۳۴، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۶م.
پدرش خارجة بن حِصن در ق/۳۱م پس از غزوه تبوک در شمار بزرگان بنی فزاره به خدمت پیامبر (ص) درآمد [۲]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۹۷، بیروت، دارصادر.
[۳]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۲.
عم‌ّ وی عیینة ابن حصن نیز از بزرگان و دلیران عرب بود و به دشمنی با پیامبر شهرت داشت. [۴]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۶، بیروت، دارصادر.
[۵]
واقدی، محمد، المغازی، ج۱، ص۴۳، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۹۶۶م.
[۶]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۶۶.
[۷]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۹۵.
اما در فتح مکه نزد پیامبر آمد و اسلام آورد. [۸]
واقدی، محمد، المغازی، ج۱، ص۳۰، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۹۶۶م.
[۹]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۵۳، بیروت، دارصادر.
در ماجرای معروف به «ردّه»، بنی‌فزاره جزو قبایلی بود که از اطاعت خلیفه سرپیچیدند و کاروانی از مسلمانان را غارت کردند. [۱۰]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۱۵، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، ۹۵۶م.
[۱۱]
ابن‌اعثم، احمد، الفتوح، ج۱، ص۴، حیدرآباد دکن، ۳۹۵ق/۹۷۵م.
۲ - تولددر مآخذ موجود از سال تولد و نیز دیگر وقایع زندگانی اسماء تا ۱ق/۷۱م یادی نشده است، اما با توجه به اینکه وفات او را در ۰ سالگی گفته‌اند، [۱۲]
ابن‌حبان، محمد، الثقات، ج۱، ص۹، حیدرآباد دکن، ۳۹۸ق/۹۷۸م.
[۱۳]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱، به کوشش یوزف فان اس، ویسبادن، ۳۹۳ق/۹۷۳م.
[۱۴]
ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابه، ج۱، ص۴۰، قاهره، ۳۲۸ق.
می‌توان تولد او را در ق/۲۳م تخمین زد.۳ - وضعیت اجتماعی ویطرحی که اینک مآخذ از زندگی اسماء به دست می‌دهند، وی را به عنوان فردی پرنفوذ تا حد بسیاری طرفدار بنی‌امیه نشان می‌دهد، چنانکه او را صریحاً «اموی الهوی» خوانده‌اند. [۱۵]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۸، بولاق، ۲۸۰ق.
اما چنین می‌نماید که وی غالباً به عنوان عامل والی شهر، در حوادث مداخله می‌کرده است. نخستین آگاهی ما از زندگی وی، به روزگار معاویه باز می‌گردد.۴ - تکفیر کردن حجر بن عدیدر ۱ق/۷۱م اسماء به درخواست «زیاد» همراه تنی چند از بزرگان و اشراف کوفه به فتنه‌انگیزی و دشمنی حجر بن عدی با خلیفه و حتی کفر او گواهی داد و معاویه با همین دستاویز حجر و یارانش را در مرج عذراء به قتل رساند. [۱۶]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۵۴، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۱۷]
ابن‌قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، ج۱، ص۴، قاهره، ۳۴۳ق/ ۹۳۵م.
[۱۸]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۶، بولاق، ۲۸۰ق.
۵ - وضعیت سیاسی اسماءهمچنین ازدواج عبیدالله بن زیاد ، والی عراق، باهند دختر اسماء که در زمان حکومت او بر بصره انجام گرفت. [۱۹]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۸۱، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۲۰]
ابن‌قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، ج۱، ص۷، قاهره، ۳۴۳ق/ ۹۳۵م.
[۲۱]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۸، ص۲۹، بولاق، ۲۸۰ق.
نیز می‌تواند نشان‌دهنده جایگاه ممتاز اسماء و خاندان او در کوفه باشد. در شرح حوادث عراق به هنگام قیام امام حسین ع، اگرچه گاه به نام اسماء برمی‌خوریم، اما جز یکی دو مورد نقش او در حوادث به روشنی دانسته نیست. گفته شده که وی همراه با محمد بن اشعث به دستگیری هانی بن عروه مأمور شد. [۲۲]
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۳۶، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، ۹۵۹م.
[۲۳]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۶۴.
اما بعد که به رفتار ابن‌زیاد با هانی اعتراض کرد، به دستور او تنبیه شد [۲۴]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۶۷.
و شاید به سبب همین شرکت اسماء در حوادث نزدیک به واقعه کربلا و پس از آن بوده که ابونصر سهل بخاری به حضور او در کربلا اشاره کرده، و یا آنکه دیگری نامش را در میان دعوت کنندگان امام حسین‌ع به کوفه نهاده است. [۲۵]
ولهاوزن، یولیوس، الخوارج و الشیعه، ترجمه عبدالرحمان بدوی، ج۱، ص۶۵، قاهره، ۹۵۸م.
و حال آنکه در دیگر مآخذ به حضور او در کربلا تصریح نشده است.۶ - اسماء در زمان قیام مختارهمچنین می‌دانیم که اندکی پیش از واقعه کربلا، اسماء، مختار را از مخالفت با ابن‌زیاد برحذر داشت. [۲۶]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۸۵، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
با این‌همه مختار همچنان از عبیدالله بدگویی کرد تا به دستور او دستگیر و زندانی شد. [۲۷]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۸۵، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۲۸]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۷۰.
در ۷ق/۸۶م به هنگام استیلای مختار بر کوفه و محاصره عبدالله ابن مطیع در دارالاماره شهر، اسماء هم از جمله همراهان ابن‌مطیع بود و او را به امان خواهی از مختار برای خود و دیگر اشراف کوفه ترغیب کرد. [۲۹]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۳۰]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۱.
در حمله ازارقه به کوفه نیز او و شَبَث بن رِبعی بودند که ابراهیم بن اشتر را، چنانکه گفته‌اند، «از سر حسادت» از جنگ با خوارج بازداشتند. [۳۱]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
شاید با توجه به اینگونه مسائل و نیز به سبب روابط صمیمانه اسماء با عبیدالله بن زیاد بود که مختار طوایف عرب را به ویران کردن خانه اسماء برانگیخت. [۳۲]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۷، بولاق، ۲۸۰ق.
[۳۳]
نشوان حمیری، الحور العین، ج۱، ص۸۳، به کوشش کمال مصطفی، قاهره، ۳۶۷ق/۹۴۸م.
گفته‌اند که در همین دوره، اسماء دوبار از کوفه به بادیه گریخت و یا بنابر چند روایت دیگر به شام رفت. یک بار پس از آنکه مختار در خطبه‌ای سوگند یاد کرد تا خانه او را ویران کند. [۳۴]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۱، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۳۵]
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۳۰، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، ۹۵۹م.
[۳۶]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۷، بولاق، ۲۸۰ق.
و بار دیگر از بیم مصعب بن زبیر. [۳۷]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۸، بولاق، ۲۸۰ق.
۷ - وضعیت اسماء در حکومت عبدالملک بن مروانپس از پیروزی عبدالملک بن مروان بر مصعب بن زبیر و هنگام ورود او به کوفه، اسماء به گماشتن حمید بن حُرَیث کلبی بر اموال بنی‌فزاره اعتراض کرد و همین ناخشنودی بنی‌فزاره به جنگ میان بنی‌قیس و بنی‌کلب انجامید که به «یوم بنات قین» شهرت یافت. [۳۸]
کلبی، محمد، نسب معدوالیمن الکبیر، ج۱، ص۹۶، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۴۰۸ق/۹۸۸م.
[۳۹]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۰، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۴۰]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۷، ص۱۵، بولاق، ۲۸۰ق.
فرزند او، عیینه، در این آشوب‌ها شرکت داشت، [۴۱]
ابن‌اثیر، الکامل، ج۱، ص۱۵.
و حتی گفته‌اند که بعد از این وقایع به دستور حجاج زندانی شد. [۴۲]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۷، ص۱۷، بولاق، ۲۸۰ق.
در ۲ق/۹۱م بشر بن مروان که از سوی عبدالملک به حکومت کوفه گماشته شده بود، هند دختر اسماء را به زنی گرفت، [۴۳]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۷۳، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۴۴]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۸، ص۲۹، بولاق، ۲۸۰ق.
و در حمله ازارقه به کوفه با او و دیگر اشراف کوفه رایزنی کرد. [۴۵]
مبرد، محمد، الکامل، ج۱، ص۲۹۸، به کوشش محمد احمد دالی، بیروت، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
در مآخذ گاه به حضور اسماء در مجالس حجاج اشاره شده است. [۴۶]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۱۰، بولاق، ۲۸۰ق.
بنابر یک روایت، اسماء کسی را که متهم به شرکت در شورش بر ضد عثمان بود، در روزهای نخست حکومت حجاج، به وی شناساند و او نیز دستور داد تا وی را گردن زدند. [۴۷]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۴۰.
پس از مرگ بشر بن مروان، حجاج با هند دختر اسماء ازدواج کرد. [۴۸]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۶، ص۱، بولاق، ۲۸۰ق.
برخی منابع نیز به دیدارهای او با عبدالملک بن مروان اشاراتی کرده‌اند. [۴۹]
ابن‌قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، ج۱، ص۲۶، قاهره، ۳۴۳ق/ ۹۳۵م.
[۵۰]
تنوخی، محسن، المستجاد من فعلات الاجواد، ج۱، ص۲۲، به کوشش محمد کردعلی، دمشق، ۹۷۰م.
[۵۱]
یغموری، احمد، نورالقبس، ص۸۹، مختصر المقتبس محمد بن عمران مرزبانی، به کوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، ۳۸۴ق/۹۶۴م.
۸ - مرگدرباره تاریخ مرگ اسماء اختلاف است.بیشتر مورخان همچون [۵۲]
خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۳۳، به کوشش سهیل زکّار، دمشق، ۹۶۷م.
مرگ او را در ۵ یا ۶ق/۸۴ یا ۸۵م دانسته‌اند. [۵۳]
ابن‌حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، ج۱، ص۵، به کوشش فلایشهمر، قاهره، ۳۷۹ق.
[۵۴]
ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابه، ج۱، ص۴۰، قاهره، ۳۲۸ق.
اما با توجه به تأکید منابع دیگر بر دیدارهای اسماء با حجاج بن یوسف [۵۵]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۰، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۵۶]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۳_۴.
و نیز سخن اسماء بعد از مرگ عمیر بن حباب که در ۰ق/۸۹م کشته شد. [۵۷]
ابن‌اثیر، الکامل، ج۱، ص۱۷.
این روایات درست به نظر نمی‌رسند. [۵۸]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
زیرا چندان بعید نیست که میان این اسماء و اسماء بن حارثه اسلمی د ۶ق/۸۵م، از اصحاب حضرت رسول (ص) [۵۹]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۱، بیروت، دارصادر.
خلطی صورت گرفته باشد. [۶۰]
ابن‌حبان، محمد، الثقات، ج۱، ص۹، حیدرآباد دکن، ۳۹۸ق/۹۷۸م.
بنابراین، از میان روایات موجود، تنها گفته صفدی که با تردید مرگ اسماء را در ۲ق/۱م آورده است، دقیق‌تر به نظر می‌رسد. [۶۱]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱، به کوشش یوزف فان اس، ویسبادن، ۳۹۳ق/۹۷۳م.
۹ - نام اسماء در شمار تابعیاندر برخی مآخذ نام اسماء در شمار تابعیانی آمده که از امام علی ع [۶۲]
مسلم بن حجاج، الکنی و الاسماء، ج۱، ص۴۰، به کوشش مطاع طرایشی، دمشق، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
و عبدالله بن مسعود [۶۳]
ابن‌ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۱، ص۲۵، حیدرآباد دکن، ۳۷۱ق/ ۹۵۲م.
[۶۴]
ابن‌حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، ج۱، ص۵، به کوشش فلایشهمر، قاهره، ۳۷۹ق.
حدیث روایت کرده‌اند. محمد بن اسماعیل بخاری نیز او را در شمار کوفیان آورده است. [۶۵]
بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، ص۵، حیدرآباد دکن، ۳۸۲ق/ ۹۶۲م.
[۶۶]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱، ص۱۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۹ق/۹۷۹م.
[۶۷]
ذهبی، احمد، سیراعلام النبلاء، ج۱، ص۳۶، به کوشش شعیب ارنووط و دیگران، بیروت، ۴۰۸ق/۹۸۸م.
اما گفتنی است که در برخی مآخذ به شخصیت دیگری به نام اسماء بن حکم فزاری هم اشاره شده است؛ وی در نبرد صفین از یاران امام علی‌ع بود، [۶۸]
نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ج۱، ص۲۱، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۳۸۲ق.
و از آن حضرت نیز روایت کرده است. [۶۹]
ابن‌ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۱، ص۲۵، حیدرآباد دکن، ۳۷۱ق/ ۹۵۲م.
[۷۰]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱، ص۱۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۹ق/۹۷۹م.
از این رو دور نیست در پاره‌ای نکات که اشاره شد، اسماء بن خارجه با دو اسماء دیگر که همزمان با او می‌زیسته‌اند، در مآخذ متقدم و پس از آن خلط شده باشد.۱۰ - نسبت دادن سخنان حکیمانه به اسماءدر برخی مآخذ سخنان حکیمانه‌ای به اسماء نسبت داده‌اند. [۷۱]
مبرد، محمد، الکامل، ج۱، ص۲۰، به کوشش محمد احمد دالی، بیروت، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
[۷۲]
جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، ج۱، ص۶، به کوشش حسن سندوبی، قاهره، ۳۵۱ق/۹۳۲م.
[۷۳]
جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، ج۱، ص۱۵، به کوشش حسن سندوبی، قاهره، ۳۵۱ق/۹۳۲م.
[۷۴]
ابن‌قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، ج۱، ص۶، قاهره، ۳۴۳ق/ ۹۳۵م.
[۷۵]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲، ص۲۸- ۲۹، بولاق، ۲۸۰ق.
[۷۶]
یغموری، احمد، نورالقبس، ص۸۹-۹۰، مختصر المقتبس محمد بن عمران مرزبانی، به کوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، ۳۸۴ق/۹۶۴م.
ابن‌ندیم نیز ضمن بر شمردن کتاب‌های افسانه‌ای که درباره سرگذشت عشاق نوشته شده، از اثری با عنوان کتاب اسماء بن خارجه الفزاری نام می‌برد که نوع مطالب آن اینک بر ما پوشیده است. [۷۷]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۶۶.
چندین شاعر همچون قطامی [۷۸]
ابن‌سلاّم جمحی، محمد، طبقات الشعراء، ج۱، ص۲۲، لیدن، ۹۱۳م.
اخطل و اعشی بن ابی ربیعه [۷۹]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۶، ص۶۲، بولاق، ۲۸۰ق.
و فرزدق، [۸۰]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۵، ص۹، بولاق، ۲۸۰ق.
[۸۱]
یغموری، احمد، نورالقبس، ص۹۰، مختصر المقتبس محمد بن عمران مرزبانی، به کوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، ۳۸۴ق/۹۶۴م.
اسماء را به بزرگ منشی ستوده‌اند.در این میان حمایت‌های بی‌دریغ اسماء از عبدالله بن زبیر اسدی که به شاعری بنی‌امیه شهره بود. [۸۲]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۳-۴، بولاق، ۲۸۰ق.
و اشعار مشهور وی در مدح اسماء [۸۳]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۴- ۵، بولاق، ۲۸۰ق.
درخور توجه است.۱۱ - گشاده دست بودن اسماءگشاده دستی اسماء سبب شد تا وی را در زمره بخشندگان کوفه بشمارند. [۸۴]
ابن‌حبیب، محمد، المحبر، ج۱، ص۵۴، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۳۶۱ق/۹۴۲م.
[۸۵]
ابن‌عبدربه، احمد، العقد الفرید، ج۱، ص۹۴، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۴۰۲ق/۹۸۳م.
[۸۶]
ابن‌قدامه مقدسی، عبدالله، التبیین فی انساب القرشیین، ج۱، ص۱۶، به کوشش محمد نایف دلیمی، بیروت، ۴۰۸ق/۹۸۸م.
حتی حجاج نیز پس از مرگ اسماء، وی را به نیکی ستود. [۸۷]
جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، ج۱، ص۱۵، به کوشش حسن سندوبی، قاهره، ۳۵۱ق/۹۳۲م.
[۸۸]
ابن‌عبدربه، احمد، العقد الفرید، ج۱، ص۹۰، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۴۰۲ق/۹۸۳م.
۱۲ - فرزندان ویاز فرزندان اسماء تنی چند را می‌شناسیم که همگی در برخی حوادث همان سال‌ها نقش داشته‌اند: نخست مالک بن اسماء است که از جمله بزرگان قوم خود بود و مدتی هم از سوی حجاج به ولایت اصفهان گماشته شد، اما به سبب خیانت در اموال دستگیر و زندانی شد. [۸۹]
جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، ج۱، ص۸۱، به کوشش حسن سندوبی، قاهره، ۳۵۱ق/۹۳۲م.
[۹۰]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۶، ص۱، بولاق، ۲۸۰ق.
پس از آن حسّان بن اسماء است که [۹۱]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۶۵.
به هنگام ذکر دستگیری هانی بن عروه از او نام برده است. [۹۲]
ذهبی، احمد، سیراعلام النبلاء، ج۱، ص۳۵، به کوشش شعیب ارنووط و دیگران، بیروت، ۴۰۸ق/۹۸۸م.
[۹۳]
ذهبی، احمد، سیراعلام النبلاء، ج۱، ص۵۷، به کوشش شعیب ارنووط و دیگران، بیروت، ۴۰۸ق/۹۸۸م.
فرزند دیگر اسماء عیینه است که به هنگام قیام مختار در سپاه ابن‌زیاد بود. [۹۴]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۷، ص۱۷، بولاق، ۲۸۰ق.
از دیگر فرزندان او هند است که به سبب ازدواج با ابن‌زیاد و سپس بشر بن مروان و حجاج بن یوسف مشهور بود و ابوالفرج اصفهانی داستان‌هایی از زندگی او نقل کرده است. [۹۵]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۸، ص۲۸، بولاق، ۲۸۰ق.
همچنین برخی مآخذ از اعقاب اسماء چون افلح بن مالک ابن اسماء یاد کرده‌اند که از بزرگان خراسان بود و با ابومسلم دوستی داشت. [۹۶]
مقریزی، احمد، النزاع و التخاصم فیما بین بنی‌امیه و بنی‌هاشم، ج۱، ص۸، قاهره، ۹۱۳م.
۱۳ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۳۷۱ق/ ۹۵۲م. (۲) ابن‌اثیر، الکامل. (۳) ابن‌اعثم، احمد، الفتوح، حیدرآباد دکن، ۳۹۵ق/۹۷۵م. (۴) ابن‌حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۳۹۸ق/۹۷۸م. (۵) ابن‌حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، به کوشش فلایشهمر، قاهره، ۳۷۹ق. (۶) ابن‌حبیب، محمد، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۳۶۱ق/۹۴۲م. (۷) ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابه، قاهره، ۳۲۸ق. (۸) ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر. (۹) ابن‌سلاّم جمحی، محمد، طبقات الشعراء، لیدن، ۹۱۳م. (۱۰) ابن‌عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۴۰۲ق/۹۸۳م. (۱۱) ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینه دمشق، عُمان، دارالبشیر. (۱۲) ابن‌قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، قاهره، ۳۴۳ق/ ۹۳۵م. (۱۳) ابن‌قدامه مقدسی، عبدالله، التبیین فی انساب القرشیین، به کوشش محمد نایف دلیمی، بیروت، ۴۰۸ق/۹۸۸م. (۱۴) ابن‌ندیم، الفهرست. (۱۵) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، ۲۸۰ق. (۱۶) ابونعیم اصفهانی، احمد، معرفة الصحابه، به کوشش محمد راضی حاج عثمان، مدینه / ریاض، ۴۰۸ق/۹۸۸م. (۱۷) بخاری، سهل، سرّ السلسلة العلویه، نجف، ۳۸۱ق/۹۶۲م. (۱۸) بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۳۸۲ق/ ۹۶۲م. (۱۹) بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۳۹۴ق/۹۷۴م. (۲۰) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، ۹۵۶م. (۲۱) تنوخی، محسن، المستجاد من فعلات الاجواد، به کوشش محمد کردعلی، دمشق، ۹۷۰م. (۲۲) جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، به کوشش حسن سندوبی، قاهره، ۳۵۱ق/۹۳۲م. (۲۳) خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکّار، دمشق، ۹۶۷م. (۲۴) دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، ۹۵۹م. (۲۵) ذهبی، احمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنووط و دیگران، بیروت، ۴۰۸ق/۹۸۸م. (۲۶) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۳۹۹ق/۹۷۹م. (۲۷) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش یوزف فان اس، ویسبادن، ۳۹۳ق/۹۷۳م. (۲۸) طبری، تاریخ. (۲۹) کلبی، محمد، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۶م. (۳۰) کلبی، محمد، نسب معدوالیمن الکبیر، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۴۰۸ق/۹۸۸م. (۳۱) مبرد، محمد، الکامل، به کوشش محمد احمد دالی، بیروت، ۴۰۶ق/۹۸۶م. (۳۲) مسلم بن حجاج، الکنی و الاسماء، به کوشش مطاع طرایشی، دمشق، ۴۰۴ق/۹۸۴م. (۳۳) مقریزی، احمد، النزاع و التخاصم فیما بین بنی‌امیه و بنی‌هاشم، قاهره، ۹۱۳م. (۳۴) نشوان حمیری، الحور العین، به کوشش کمال مصطفی، قاهره، ۳۶۷ق/۹۴۸م. (۳۵) نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۳۸۲ق. (۳۶) واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۹۶۶م. (۳۷) ولهاوزن، یولیوس، الخوارج و الشیعه، ترجمه عبدالرحمان بدوی، قاهره، ۹۵۸م. (۳۸) یغموری، احمد، نورالقبس، مختصر المقتبس محمد بن عمران مرزبانی، به کوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، ۳۸۴ق/۹۶۴م ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماء بن خارجه»، ج۸، ص۱۹. |